- Մանրամասները
ԵԼՈՒՅԹ ԵՎՐՈՊԱՅԻ ԽՈՐՀՐԴԻ ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆԱԿԱՆ ՎԵՀԱԺՈՂՈՎՈՒՄ
(Ստրասբուրգ, 3 հոկտեմբերի 2006 թ.)
… Երբ մարդը չգիտի` դեպի ո՞ր
հանգրվանն է ճանապարհվում,
ոչ մի քամի նրան համընթաց չի լինի
Հարգելի գործընկերներ, ամերիկյան դիվանագիտության նահապետ Հենրի Քիսինջերն իր «Պե՞տք է արդյոք Ամերիկային արտաքին քաղաքականություն» գրքում գրել է. «Բալկաններում ԱՄՆ-ը, ըստ էության, իրականացնում է այն նույն գործողությունը, որն ավելի վաղ կատարում էին Ավստրո-Հունգարական և Օսմանյան կայսրությունները, երբ նրանք ստեղծեցին երկու հակամարտող էթնիկ խմբերին բաժանող պրոտեկտորատներ»:
XX դարի 90-ականների սկզբին դաժան պայքարը բզկտեց Հարավսլավիան: Սկզբում, կարճատև պայքարից հետո, անկախություն ձեռք բերեց Սլովենիան: Այնուհետև դաշնությունից անջատվեց Խորվաթիան, սակայն արդեն դաժան պատերազմից հետո, ինչի վկան եղավ Վուկովարի մոտ գտնվող եղբայրական գերեզմանը: Մակեդոնիային հաջողվեց անջատվել` խուսափելով բռնություններից: Բոսնիան և Հերցեգովինան նույնպես հայտնվեցին դաժան հակամարտության կենտրոնում` երկիրը էթնիկ երեք խմբերի բաժանելու սպառնալիքով: 1995 թ. նոյեմբերի 21-ին պատերազմը Բոսնիայում ավարտվեց: Բոսնիան մնաց միասնական` իր կազմում ունենալով Բոսնիա-Խորվաթական դաշնությունը և Սերբական կազմավորումը: Անկախություն ձեռք բերեց նաև Չեռնոգորիան: Դեռևս բարդ իրավիճակ է պահպանվում Կոսովոյում: Որտե՞ղ փնտրել կայսրությունների, մինիկայսրությունների անկումների և նոր պետությունների կազմավորումների այդ տանջալի գործընթացների ակունքները, արմատները: Եվ կա արդյո՞ք ճշմարտություն այն պնդման մեջ, որ էթնիկ հակամարտությունները Բալկաններում և ԱՊՀ-ում փոխարինեցին մեկ մեծ հակամարտության` Արևելքի ու Արևմուտքի միջև:
Հարգելի գործընկերներ, ԵԽ ԽՎ-ի նստաշրջանում քննարկվող «Բալկաններում ստեղծված քաղաքական իրավիճակի մասին» հարցը մտովի մեզ տեղափոխում է դեպի հեռավոր 1918 թվականը: Հենց այն ժամանակ` Առաջին համաշխարհային պատերազմի եզրափակիչ փուլում, ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնը ձևակերպեց ազգային ինքնորոշման սկզբունքը. «Յուրաքանչյուր ժողովուրդ իրավունք ունի ընտրել ինքնիշխանության այն ձևը, որն իր համար գերադասելի է»: Հետագայում քաղաքագետները համակարծիք կլինեն, որ միջազգային հարաբերությունների պրակտիկայում այդ սկզբունքի իրականացումը, ըստ էության, փլուզեց Ավստրո-Հունգարական կայսրությունը: Այդ նույն ժամանակ ԱՄՆ պետքարտուղար Ռ. Լանսինգն իր օրագրում կգրի. «Այդ արտահայտությունը (ազգային ինքնորոշում) լցված է դինամիտով: Այն հույսեր է առաջացնում, որոնք երբեք չեն իրականանա: Վախենում եմ, որ այդ արտահայտությունը բազմահազար կյանքեր կարժենա»:
ԱՄՆ-ի հեղինակավոր պետական այրերի այս արտահայտությունները շատ բանով մարգարեական եղան: Այսպես, եթե 1915 թ. Եվրոպայում կար 17 պետություն, իսկ 1920-ին դրանց թիվը հասավ 24-ի, ապա 2006 թ. այստեղ արդեն հաշվվում է 46 պետություն: Արդարացվեց նաև Ռ. Լանսինգի կանխատեսումն այն մասին, որ ազգերի ինքնորոշման սուրբ իրավունքի իրականացումը շատ դեպքերում կընթանա տասնյակ հազարավոր մարդկային կյանքերի կորստի գնով: Դաժանագույն ցնցումների պատճառը պետք է փնտրել միջազգային իրավունքի երկու հիմնարար սկզբունքների, այն է` պետությունների տարածքային ամբողջականության սկզբունքի և ազգերի ինքնորոշման իրավունքի մեծ հակամարտության մեջ:
Այսօր, բնութագրելով Բալկաններում ստեղծված քաղաքական իրավիճակը, մենք կրկին ու կրկին հայտնաբերում ենք ունիվերսալ մեխանիզմների բացակայությունը, որոնք կապահովեին փոխհամաձայնության հիմքերը` ժամանակակից միջազգային իրավունքի այդ կարևորագույն սկզբունքների միաժամանակյա իրագործման համար: Օրինակ, ազգերի ինքնորոշման սկզբունքի իրականացման կուլմինացիոն դրսևորումներից մեկը հանրաքվեի միջոցով Չեռնոգորիայի առանձնացումն էր` որպես ինքնիշխան պետություն: Եվ այդ փաստը սկզբունքային նշանակություն ունի ժամանակակից աշխարհում տեղի ունեցող գործընթացներն իմաստավորելու համար: Ըստ էության, Չեռնոգորիայի ինքնորոշմամբ սկիզբ դրվեց մինիկայսրությունների քաղաքակիրթ մասնատմանը: Չեռնոգորիայի փորձի իմաստավորելը, կարծում եմ, սկզբունքային նշանակություն ունի ողջ Եվրոպայի ճակատագրի համար: Մտորելով այդ թեմայի շուրջ` «Ֆորին աֆֆերս» ամսագրի էջերում Թաֆթի համալսարանի հետազոտող Խ.Խանկումը միտք արտահայտեց, որը, իմ կարծիքով, ամենայն օբյեկտիվությամբ բնութագրում է ժամանակակից աշխարհակառուցվածքի իրողությունները: Նա գրում է. «Բառացի հարգանքի տուրքը դեռևս տրվում է տարածքային ամբողջականության սկզբունքին, սակայն մեկ տասնամյակի ընթացքում Խորհրդային Միության, Հարավսլավիայի, Չեխոսլովակիայի և Եթովպիայի փլուզումն ինքնորոշման հավակնող շատ պրոտոնացիաների կողմից դիտվում է որպես կարևորագույն նախադեպ»: Եվ իրականում դա այդպես է` լինի դա Բալկաններում` Կոսովոյում, Մերձդնեստրում, Աբխազիայում, էլ չեմ խոսում Լեռնային Ղարաբաղի մասին, որի քաղաքացիները 1989 թ. այն ժամանակվա գործող Սահմանադրության սկզբունքներին համապատասխան, ինչպես Չեռնոգորիայի ժողովուրդը, ինքնորոշվեցին ինքնիշխան պետության: Սակայն, ցավոք սրտի, միջազգային իրավունքի բոլոր նորմերին համապատասխան անցկացված հանրաքվեի արդյունքները միջազգային հանրության կողմից չեն ճանաչվում: Դա ծայրաստիճան բացասաբար է ազդում Հարավային Կովկասի տարածաշրջանի ընդհանուր իրավիճակի վրա: Այսպես, Ադրբեջանական Հանրապետությունում լրիվ թափով ընթանում է հասարակական կարծիքի ծեռնածություն, և Լեռնային Ղարաբաղի ու Հայաստանի ժողովրդի հանդեպ անհանդուրժողականության և ատելության մթնոլորտ է սերմանվում: Այս ամենն ուղեկցվում է Ադրբեջանի հետագա սպառազինմամբ` ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի կողմից առաջարկվող Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության խաղաղ կարգավորման հիմնարար սկզբունքների միակողմանի մերժման ֆոնի վրա: Ակամայից հարց է առաջանում. միջազգային հանրությունը, որն այնքան հարգալից վերաբերվեց էրիտրեացիների, արևելյան թիմորցիների, սլովակների, չեռնոգորցիների ինքնորոշման սեփական իրավունքի իրականացմանը, ինչո՞ւ է ձգձգում Լեռնային Ղարաբաղի անկախության ճանաչումը: Մենք մեզ հաշիվ ենք տալիս, որ Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի ընդերքը հարուստ չէ նավթով, որ մենք չենք կարող մեր բյուջեի նշանակալի մասն ուղղել ռազմական նախապատրաստությունների վրա…
Հարգելի գործընկերներ, արդեն ակնհայտ է, որ XXI դարում տարածաշրջանային շատ հիմնախնդիրների լուծումը պայմանավորված է լինելու մեծ տերությունների և միջազգային հեղինակավոր այնպիսի կազմակերպությունների դիրքորոշմամբ, որոնցից են, օրինակ, Եվրոպայի խորհուրդը, ԵԱՀԿ-ն և այլն: Ցանկանում եմ հույս հայտնել, որ քննարկվող հարցի վերաբերյալ ընդունված բանաձևում իրենց արտացոլումը կգտնեն բազմակողմանի մոտեցումներ, որոնք արմատապես կբացառեն ուժային տարբերակի կիրառման հնարավորությունը` մինիկայսրությունների տարածքային ամբողջականության արհեստական պահպանման նպատակով: Եվ դա առավել արդիական է այն պետությունների համար, որոնց ներսում պրոտոնացիաներն իրենց մեծամասնությամբ արդեն ինքնորոշվել են ինքնուրույն պետությունների` ազատ, դեմոկրատական կամարտահայտման հիման վրա: Այդ մոտեցմանն այլընտրանք չկա: Այլ կերպ գործել` կնշանակի մեր ընդհանուր եվրոպական տունը վերածել քաոսի, այն ներքաշել արյունահեղության մեջ:
