«Հ 2» ՀԵՌՈՒՍՏԱԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ՄԵԿՆԱԲԱՆ ՇԱՎԱՐՇ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆԻ «ԽՈՍՔԻ ԻՐԱՎՈՒՆՔԸ» ՀԵՂԻՆԱԿԱՅԻՆ ՀԱՂՈՐԴԱՇԱՐԻ ՀՅՈՒՐԸ ԱՐՏԱՇԵՍ ԳԵՂԱՄՅԱՆՆ Է

10.06.2009

ԴԻՏԱՐԿՈՒՄՆԵՐ  ՖԻՆԱՆՍԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՃԳՆԱԺԱՄԻ ՀԱՂԹԱՀԱՐՄԱՆ ՈՒՂԻՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ

(Հարցազրույցի սղագրությունը)

Հայաստանի Հանրապետության էկոնոմիկայում իր բացասական ներգործությունն է շարունակում ունենալ Համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը, որի չթուլացող ազդեցությունը նաև մեծապես պայմանավորված է մեր գործադիր և ֆինանսական իշխանությունների կողմից վարվող ոչ արդյունավետ ու անհեռանկար քաղաքականությամբ: Փորձենք միասին գնահատել տնտեսական այն իրավիճակը, որում հայտնվել է Հայաստանի Հանրապետությունը:

Ազգային վիճակագրական ծառայության պաշտոնական տեղեկատվության համաձայն ՀՀ համախառն ներքին արդյունքը 2009 թ. հունվար-ապրիլին 2008 թ. նույն ժամանակաշրջանի համեմատ կազմել է 90,3%: Մտահոգիչ է, որ ապրիլ ամսվա ՀՆԱ-ն կազմել է մարտ ամսվա ՀՆԱ-ի 94,6%-ը,  այլ կերպ ասած` վերջին երկու ամիսներին նկատվում է անկման միտում: 2009 թ. առաջին չորս ամիսների արդյունքում առավել շեշտակի անկում է գրանցվել արդյունաբերությունում. նախորդ տարվա նույն ժամանակաշրջանի համեմատ այն կազմել է 88,9%, շինարարությունում` 57,6%, արտահանման ծավալները կազմել են 52,2%, ներմուծման ծավալները` 75%, ընդհանուր արտաքին առևտրաշրջանառությունը կազմել է 2008 թ. հունվար-ապրիլի 70%-ը: Անկում է գրանցվել նաև գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի ծավալում, այն կազմել է` 95,9%:

Բնականաբար, ՀՆԱ-ի ծավալների անկումն իր հետևից հանգեցրեց բյուջետային մուտքերի կրճատման: Այսպես, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ պետական  բյուջեի եկամուտները նվազել են 9,9%-ով կամ 21,5 մլրդ դրամով: Ավելին, 2009 թ. հունվար-ապրիլ ամիսներին պետական բյուջե են մուտքագրվել շուրջ 151 մլրդ դրամի հարկեր ու տուրքեր, որոնք կազմում են տարեկան ծրագրի ընդամենը 20,7%-ը: Եթե տնտեսության գահավիժման այս տեմպերի առաջը չառնվի, ապա տարեկան բյուջեն կկատարվի լավագույն դեպքում 62-63 %-ով` դրանից բխող ամենածանր հետևանքներով: Թերևս, նման զարգացումների վերլուծություններն էին, որ երկու-երեք շաբաթ առաջ տեղ գտան Արժույթի Միջազգային Հիմնադրամի կողմից հրապարակված Կովկասի և Կենտրոնական Ասիայի երկրներում իրական ՀՆԱ-ի կանխատեսվող աճի տեմպի վերաբերյալ զեկուցման մեջ: Այդ տարածաշրջանի 8 երկրների (Հայաստանի, Ադրբեջանի, Վրաստանի, Ղազախստանի, Ղրղըզստանի, Տաջիկստանի, Թուրքմենստանի, Ուզբեկստանի) էկոնոմիկաների մասին զեկույցը վերստին ընդգծում է մեր երկրի տնտեսության մեջ վտանգավոր միտումները (աղբյուրը տե՛ս www.imf.org): Համաձայն այդ զեկույցի` կանխատեսվում է հետևյալ պատկերը.

МИРОВОЙ ФИНАНСОВО – ЭКОНОМИЧЕСКИЙ КРИЗИС И АРМЕНИЯ

Уважаемый читатель, прежде чем поговорить о последствиях мирового финансово-экономического кризиса для экономики Армении, вспомним официальные оценки правительства и Центрального Банка. Считаю это важным не потому, что воздействию мирового финансово-экономического кризиса (с октября 2008г. по сей день) на экономику нашей страны давались взаимоисключающие оценки. Моя цель - объективно представить степень их обоснованности. Причем о взаимоисключающих комментариях исполнительной и финансовой властей неоднократно говорили - со всей педантичностью и точностью - и провластные, и независимые, и тер-петросяновские СМИ. Увы, все эти публикации власти оставили без должного ответа. Почему я так подробно останавливаюсь на этом? Потому что если нет основательного анализа происходящих процессов, если им не дается объективная оценка, то надеяться, что антикризисные меры, предпринимаемые правительством и финансовыми властями, увенчаются успехом, было бы неоправданным преувеличением. Итак, каковы последние заявления премьер-министра о глобальном финансово-экономическом кризисе?

Примерно месяц назад премьер-министр Саркисян выступил на конференции в Цахкадзоре, скромно названном «армянским Давосом» (по-видимому, в ее работе участвовали лауреаты Нобелевской премии в области экономики Пол Кругман, Роберт Манделл, Дуглас Норт, Нуриэль Рубини, Джозеф Стиглиц и другие всемирно известные ученые, которые рвались в провозглашенный будущим финансовым центром мира Цахкадзор-Давос). На конференции премьер-министр, приведя цитату из открытого письма Уоррена Баффетта, второго богатейшего человека в мире, акционерам компании «Berkshire Hathaway Incorporation», сказал: то, что происходит в мире, - не кризис, а хаос. Наш премьер, конечно же, не счел нужным сослаться на письмо автора данных строк. По-видимому, господин Саркисян подумал, что аудитория сочтет это как давление, когда человек в подтверждение неоспоримости своих слов ссылается на авторитета в данной области. Однако странно то, что в выступлении премьер-министра не прозвучали два других замечания Уоррена Баффетта, а именно: до этого кризиса возглавляемая им компания 44 года была прибыльной и останется таковой, по мнению Баффетта, еще 44 года. Кроме того, ущерб «Berkshire Hathaway Incorporation» Баффетт весьма самокритично назвал следствием «собственных идиотских ошибок» (потери капитализации корпорации и самого Баффетта составили 5 процентов). Через две-три недели после цахкадзорского форума премьер-министр выступил на аналогичной конференции в Славянском университете. Здесь уже, характеризуя последовавшие за мировым кризисом операции, он справедливо повторил оценки, озвученные в публичных выступлениях и статьях известных российских аналитиков (Михаил Хазин, Михаил Леонтьев, Михаил Делягин, Сергей  Кургинян). А именно: финансово-экономический кризис привел к тому, что ведущие государства, желая спасти от банкротства системообразующие предприятия своих стран, начали осуществлять политику протекционизма и не подумали о судьбе действующих во всем мире филиалов этих промышленных гигантов. Иными словами, аналитики пришли к выводу, что мировые лидеры взяли на вооружение политику, в соответствии с которой концентрируют все свое внимание на решении проблем своих стран, а не филиалов крупных транснациональных корпораций. Учитывая данное обстоятельство, вышеназванные аналитики, еще за несколько месяцев до выступления премьер-министра Армении, заявили: одним из последствий мирового финансово-экономического кризиса явилось то, что глобальная мировая экономика стала проявлять тенденцию к локализации - глобализация трансформировалась в локализацию. Здесь премьер-министр также не сослался на авторов. По-видимому, господин Саркисян руководствовался той же логикой: чтобы у аудитории вдруг не создалось впечатления, что в подтверждение своих слов он ссылается на известных российских аналитиков. Кстати, факт перехода от глобализации к локализации был отмечен еще несколько месяцев назад, когда президент Франции Николя Саркози, федеральный канцлер Германии Ангела Меркель, президент США Барак Обама почти одновременно объявили о предоставлении крупной финансовой помощи своим автомобильным гигантам. В частности, в своем выступлении в Славянском университете премьер-министр, как бы желая образно охарактеризовать определения мирового кризиса, отметил: во время официального визита в США он выяснил, что «Капитал» Карла Маркса пользуется большим спросом и активно раскупается. Что и говорить, похвально, что в ходе официального визита в США премьер-министр выкроил время для посещения книжных магазинов, и лично убедился, книги каких авторов пользуются спросом. Между тем в этом не было бы никакой необходимости, если бы до поездки аппарат правительства ознакомился с тем, что писали о мировом финансово-экономическом кризисе ведущие американские газеты. Справедливости ради отметим, что личное наблюдение Тиграна Саркисяна абсолютно точно и подтверждает то, что произошло несколько месяцев назад и широко освещалось в прессе. Еще в 1867 г. (а не в 1860 г., как было сказано в выступлении Т. Саркисяна), когда вышел в свет первый том «Капитала»,  Карл Маркс писал: «Владельцы капитала будут стимулировать рабочий класс покупать все больше и больше дорогих товаров, зданий и техники, тем самым вынуждая их брать все более дорогие кредиты, до тех пор, пока те не станут невыплачиваемыми. Невыплачиваемые кредиты приведут к банкротству банков, которые будут национализированы государством, что в итоге приведет к возникновению коммунизма». Именно этот сделанный 142 года назад прогноз, который почти со стопроцентной точностью характеризует начавшийся в США кризис, и сделал «Капитал» бестселлером.

ՄՏՈՐՈՒՄՆԵՐ ՄԱՐՏԻ 13-ԻՆ ԼՐԱԳՐՈՂՆԵՐԻ ՀԵՏ ՀՀ ՎԱՐՉԱՊԵՏ ՏԻԳՐԱՆ ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ ՈՒՆԵՑԱԾ ԶՐՈՒՅՑԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

Թերևս հարկ չէր լինի հատուկ անդրադառնալ վարչապետի մարտի 13-ի հարցազրույցին, եթե Հայաստանի Հանրապետությունը հայտնված չլիներ սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամի մեջ: Դա հրամայական է դարձնում ճգնաժամի պատճառների ճշգրիտ ախտորոշումը և համարժեք գործողությունների իրականացումը: Ներկայումս հրատապ խնդիր է մշակել և գործի դնել այնպիսի տնտեսական քաղաքականություն, որը կմեղմի թե՛ գլոբալ ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի հետևանքները մեր երկրում և թե՛ կբացահայտի այն արատները, որոնք առկա են Հայաստանի Հանրապետության էկոնոմիկայում, սակայն, ավա˜ղ, դրանք դիմագրավելու, առաջն առնելու գործառույթները մինչև օրս իսպառ բացակայում են:

Եթե խնդրո առարկային մոտենանք այս դիտանկյունից, ապա լրագրողի տված հենց առաջին հարցին վարչապետի տված պատասխանի ամենախոցելի տեղն այն է, որ ՀՀ-ում ստեղծված իրավիճակը նա ամբողջովին պայմանավորում և կապում է համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի հետ: Մինչդեռ ընդամենը 3-4 ամիս առաջ, միմյանց հերթ չտալով, թե՛ վարչապետը, թե՛ Կենտրոնական բանկի նախագահը, թե՛ ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարները մամուլով և էլեկտրոնային լրատվամիջոցներով եռանդագին հայտարարում էին, որ ճգնաժամի առաջին ալիքը հաղթահարել ենք, ՀՀ-ն խաղաղ նավահանգիստ է, ունենք ուժեղ գործիքներ ճգնաժամին դիմակայելու համար և անում նմանատիպ անհիմն այլ պնդումներ: Գնահատելով այսօր երկրում ստեղծված սոցիալ-տնտեսական վիճակը, հարկ է նշել, որ այն խիստ մտահոգիչ է: Դրա վկայությունը ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության վերջերս հրապարակած տվյալներն են: Մասնավորապես, 2009 թ. հունվար  ամսին 2008 թ. դեկտեմբերի համեմատ ՀՆԱ-ն կազմել է 37,2%, գյուղատնտեսական համախառն արտադրանքի ծավալը 32,1%, շինարարության ծավալը 13,7%, մանրածախ առևտրի շրջանառությունը 36,47%, իսկ միջին ամսական անվանական աշխատավարձը այս տարվա հունվարին կազմել է նախորդ տարվա դեկտեմբերի աշխատավարձի ընդամենը 78,3%-ը: Թվում էր,  թե վարչապետը լրագրողների հետ հանդիպման ժամանակ պետք է առարկայական վերլուծություն կատարեր` վեր հանելով տնտեսության անկման պատճառները, մատնանշելով դրանց հաղթահարման ուղիները: Ավա˜ղ, դա տեղի չունեցավ: Տպավորություն է ստեղծվում, որ կառավարությունը և Կենտրոնական բանկը մակերեսորեն են տիրապետում մեր երկրի տնտեսական վիճակին, չեն դրսևորում այն համարժեք գնահատելու ունակություն: Այս ամենի արդյունքում կորսվում է հնարավոր հեռանկարային զարգացման տեսլականը, բացակայում է հնարավոր զարգացումների հիմնավոր կանխատեսումներ անելու պահանջված գործառույթը: Առավել վտանգավոր է, որ երկրի տնտեսական վիճակի կանխանկատվող հետագա վատթարացումը ամբողջությամբ և բացառապես պայմանավորում են համաշխարհային ճգնաժամով` անտեսելով էկոնոմիկայի վրա ոչ պակաս բացասական ազդեցություն ունեցող ներքին բազում տնտեսության առաջընթաց զարգացումն արգելակող գործոնները: Այս պայմաններում էկոնոմիկայում առկա տագնապահարույց միտումները ամբողջովին պայմանավորել համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամով, նախ, տնտեսագիտորեն հիմնավոր չէ, երկրորդ, հղի է չարդարացված հակաճգնաժամային միջոցառումների իրականացմամբ և դրա արդյունքում տնտեսության փլուզման վտանգով: Այլ կերպ ասած` կառավարությունը, վարչապետը վարվող տնտեսական քաղաքականության բացասական հետևանքները գնահատելու փոխարեն, ըստ էության, ընտրել են համաշխարհային ճգնաժամի թիկունքում թաքնվելու մարտավարություն: Մինչդեռ նշենք, որ պատասխանատվությունից խուսափելու այս դրսևորումը կարող է սոցիալ-տնտեսական ծայրահեղ հետևանքներ ունենալ մեր երկրի և  պետականության համար:

Անհրաժեշտ է, որ օր առաջ ՀՀ կառավարությունն ու Կենտրոնական բանկը մեր տնտեսության համար բացասական հետևանքները, որոնք պայմանավորված են համաշխարհային ճգնաժամով, պարզորոշ սահմանազատեն մեր էկոնոմիկային ներհատուկ այն գործոններից, որոնք խիստ բացասաբար են անդրադառնում զարգացման վրա և պայմանավորված են հենց նույն` երկրում վարվող անհեռանկար տնտեսական քաղաքականությամբ: Մասնավորապես, ՀՀ կենսագոյության համար առաջին անհրաժեշտության ապրանքների շուկաներում ստեղծված է մենաշնորհային գերիշխանություն, որը արգելակում է ազատ գնագոյացումը ու մրցակցությունը: Բացի այդ, առկա է տնտեսվարող  սուբյեկտների վրա հարկային բեռի խիստ անհավասար բաժանում: Մենք ականատեսն ենք, երբ հարկային բեռի անհամաչափ և անարդարացի մեծ տեսակարար կշիռը բաժին է ընկնում փոքր և միջին բիզնեսին, ինչն էլ վկայում է փոքր և միջին բիզնեսի պաշտպանված չլինելու մասին: Ավելին, վերջերս մենք ականատեսը դարձանք, երբ պետական օրենսդրական  ակտերի և որոշումների հիման վրա (որոնց կիրառումը ոչ ճգնաժամային պայմաններում միգուցե արդարացված լիներ), ըստ էության, արգելակում է փոքր բիզնեսի կայացումը և վերջինս, փաստորեն, դադարեցնում է իր գործունեությունը` լինեն դրանք տաքսու վարորդներ, տոնավաճառի վաճառողներ և այլոք: Դրա հետ մեկտեղ տպավորություն է ստեղծվում, որ կառավարությունն ամբողջությամբ ձեռքերը լվացել է գյուղացիական մենատնտեսություներից, ֆերմերներին համակարգված օգնություն ցույց տալու մարտավարությունից:

ՃԳՆԱԺԱՄԻՑ ԴՈՒՐՍ ԳԱԼՈՒ ԵՐԿՈՒ ՈՒՂԻՆԵՐԸ:

ԴԱՍԸՆԹԱՑ ՌՈՄԱՆՏԻԿ ՊԱՇՏՈՆՅԱՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՎՐԱ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՖԻՆԱՆՍԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՃԳՆԱԺԱՄԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ ՕՐԵՐՍ Հ2 ՀԵՌՈՒՍՏԱԱԼԻՔՈՎ ԽՈՍԵՑ «ԱԶԳԱՅԻՆ ՄԻԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅԱՆ» ՆԱԽԱԳԱՀ ԱՐՏԱՇԵՍ ԳԵՂԱՄՅԱՆԸ

Երկիրը թևակոխել է ճգնաժամի արդեն իսկ նոր փուլ, և դեռ տնտեսության անկման հատակին չենք հասել, որ նախանշենք դրանից դուրս գալու քայլը: Եվ այսօր ամենակարևորն այն է, որ իշխանությունները պետք է մանրակրկիտ վերլուծեն ու հստակ ձևակերպեն, թե որո՞նք են հայաստանյան ճգնաժամի յուրահատկությունները և ինչո՞վ են դրանք պայմանավորված: Գործընթաց, որը, ավաղ, հապաղում են կատարել:

Ի դեպ, նկատենք, որ հանրապետության էկոնոմիկան առանց այդ էլ կուտակել էր ճգնաժամային «ներուժ»: Դրա հետ մեկտեղ հարկ է հաշվի առնել նաև այն, որ համաշխարհային գլոբալ ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը, ինչ խոսք, իր բացասական հետևանքները թողեց մեր էկոնոմիկայի վրա: Նշենք, որ 2008 թ. ՀՀ-ում իրականացված շինարարության ծավալի աճի տեմպը 2007 թ. նկատմամբ կազմել է ընդամենը 107,1%, իսկ շինարարությունում հիմնական միջոցների գործարկման ծավալը 2007թ. նկատմամբ կազմել է ընդամենը 81,9%, շեշտակի անկում է արձանագրվել քիմիական արդյունաբերությունում, որտեղ 2008 թ. արտադրության ծավալները կազմել են 2007թ. արտադրության ծավալների 85,2 տոկոսը, մետաղագործական արդյունաբերությունում` 90,4%, մեքենաների և սարքավորումների արտադրությունում՝ 82,4%: Աճի տեմպի զգալի անկում է արձանագրվել նաև գյուղատնտեսության մեջ: 2008 թ. գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի ծավալի աճի տեմպը 2007 թ. նկատմամբ կազմել է ընդամենը 101,3%:

Հիշեցնեմ, որ անցած 5 տարիների ընթացքում շինարարության և գյուղատնտեսության բարձր, անգամ իսկ մինչև 35-40 տոկոսի հասնող, աճի տեմպերով էին մեծապես պայմանավորված Հայաստանի ՀՆԱ-ի երկանիշ աճի տեմպերը: Կարծում եմ, այս թվերը ավելի քան խոսուն են և անլրջության ոլորտ են մղվում Հայաստանը փոթորիկներից հեռու, հանգիստ նավահանգիստ, պաշտպանված կղզյակ ներկայացնող կառավարական և կենտրոնաբանկային ռոմանտիկ պաշտոնյաների կողմից:

Այնուամենայնիվ, որո՞նք էին հայաստանյան ճգնաժամի նման դրսևորման պատճառները: Ահա այդ հարցին պատասխանելու համար հակիրճ վերլուծություն կատարենք: Ըստ որում, հայտնած բոլոր թվերը բերված են միայն և միայն Հայաստանի Հանրապետության ազգային վիճակագրական ծառայության պաշտոնական զեկույցներից:

Եվ, այսպես, 2003-2008 թթ. Հայաստանի Հանրապետության համախառն ներքին արդյունքն աճել է 2,25 անգամ. հիանալի թիվ է: Ճիշտ այդ նույն ժամանակաշրջանում միջին ամսական անվանական աշխատավարձն աճել է 2,8 անգամ: Մատուցվող ծառայությունների ծավալն աճել է 3,38 անգամ: Դրա հետ մեկտեղ իրական տնօրինած եկամուտներն աճել են 1,8 անգամ, շեշտակի աճել են ներմուծվող ապրանքների ծավալները` 3,47 անգամ:

Ի՞նչ է ստացվում: Ստացվում է, որ անցած 5 տարիների ընթացքում արձանագրվել է սպառողական ներքին պահանջարկի բարձր մակարդակ, որը գերազանցել է ՀՆԱ-ի աճի տեմպը: Այլ կերպ ասած` Հայաստանի Հանրապետության արդյունաբերությունը, գյուղատնտեսությունը, շինարարությունը, մատուցվող ծառայությունները չեն հասցրել բավարարել աճող սպառողական ներքին պահանջարկը: Դա իր հետեւից բերել է ներմուծման ծավալների շեշտակի բարձրացում: Անցած 6 տարիների ընթացքում, ինչպես արդեն ասացի, 3,47-ով աճել են ներմուծման ծավալները: