ՊԱՐՈՆԱՅՔ ՅԱԼԱՆՉԻՆԵՐ, ՊԱՊԱՆՁՎԵՔ

27.04-30.04.2012, Իրավունք

ՀՀՇ պարագլուխներին երբևէ որևէ բան բացատրելը միանգամայն պարապ զբաղմունք է, և դա հատկապես հիմա, երբ նրանք հայտնվել են հոգեվարքի մեջ: Մենք ականատեսն ենք մի իրավիճակի, երբ մեր հասարակության հետաքրքրությունն այդ կառույցի նկատմամբ գնալով մարում է, ինչքան էլ վերջիններս քողարկվեն «Հայ Ազգային Կոնգրես» վահանակի հետևում: Թվում էր, թե 2008 թ. նրանք վերակենդանացել էին` մեր մեծահոգի և բարեսիրտ ժողովրդի որոշակի հատված անգամ իսկ սկսեց հույսեր կապել կերպարանափոխված ՀՀՇ-ականների հետ: Բարեբախտաբար, այդ խաբկանքն օրըստօրե հօդս է ցնդում: Զգալով իրադրության նման զարգացումները` ՀՀՇ-ն դիմեց միայն իրեն հատուկ հնարքի, այն է` սևացնել, պախարակել, անվանարկել այն բոլոր ուժերին,  ովքեր չեն ձայնակցում իրենց, այլ լռում են, անգամ իսկ երբ լուտանքների տարափ է հղվում իշխանության, այն էլ` վերջին 14 տարվա իշխանությունների հասցեին: Ըստ որում, քաղաքական առանձին ուժեր, որոնք ոչ վաղ անցյալում և հիմա էլ իշխանության մաս են կազմում, այսօր բարեհունչ կարգախոսների ներքո համագործակցելով ՀՀՇ-ի հետ, անհաջող փորձեր են անում իրենց վրա չվերցնել այդ լուտանքների, անվանարկումների, հայոյախոսության բաժինը: Փաստորեն, հին ու նոր իշխանավորների որոշակի հատվածը, երևանյան բարբառով ասած, դավաճանում են թե՛ Ռոբերտ Քոչարյանին, թե՛ Սերժ Սարգսյանին: Հիրավի, ուշագրավ, սակայն հետն էլ նողկալի պատկեր է: Այս հարցերի մեջ խորանալը, թերևս, առանձին վերլուծության նյութ է: Ընթերցողի դատին ներկայացվող այս հոդվածի նպատակն է համառոտ գնահատական տալ, ներկայացնել, թե Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և յուր հոգևոր զավակ ՀՀՇ-ի իշխանավարության տարիներին անդառնալի ի՞նչ կորուստներ է կրել մեր երկիրը: Կանխավ ասեմ, հայցում եմ ընթերցողի ներողամտությունը, քանզի հարկադրված եմ լինելու մեջբերել պաշտոնական սկզբնաղբյուրներից վիճակագրական բազում ցուցանիշներ, որոնք առավել քան ցայտուն են բնութագրում մեր երկրի տնտեսության գահավիժումը 1990-1997 թթ.:

Եվ այսպես, Ազգային վիճակագրական ծառայության «Տնտեսական բարեփոխումների առանձնահատկություններն ու փուլերը Հայաստանում 1991-1998 թթ.» ժողովածուի (էջ 13) համաձայն` 1990-1997 թթ. արձանագրվել է արդյունաբերական արտադրանքի խորը անկում: Եթե արդյունաբերության արտադրանքի ընդհանուր ծավալի ինդեքսը 1990 թ. ընդունենք որպես բազային, այն է 100 %, ապա 1997 թ. այն կազմել է 1990 թ. ընդամենը 47%-ը, այդ թվում` արդյունահանող ճյուղում` 22%, էլեկտրաէներգետիկայում` 49%, գունավոր մետալուրգիայում` 33%, մեքենաշինության և մետաղամշակման ոլորտում` 26%, էլեկտրատեխնիկական արդյունաբերությունում` 11%, հաստոցաշինական և գործիքաշինական ոլորտում` 45%, թեթև արդյունաբերությունում` 48%, շինանյութերի արտադրությունում` 34%: Ահա սա է ձեր` պարոն Լևոն և արամիկ մանուկյաններ, ՀՀՇ-ական իշխանության 7 տարվա մոնղոլա-թաթարական արշավանքի արդյունքը:

Արդյունաբերության գահավիժումը խիստ բացասաբար է անդրադարձել մեր երկրի արտաքին առևտրի վրա, մենք պարզապես կորցրեցինք տեղական արտադրանքի սպառման շուկաներն արտասահմանյան երկրներում: Այդ կորուստը մինչ օրս չի հաջողվում հաղթահարել: Այսպես, եթե 1990 թ. Հայաստանի արտաքին առևտրի շրջանառությունը կազմում էր 4 մլրդ 666 մլն 400 հազար դոլար, որից արտահանման ծավալը 2 մլրդ 1 մլն 500 հազար դոլար էր, ապա 1997 թ. արտաքին առևտրի շրջանառությունը կրճատվեց ավելի քան 4,1 անգամ` կազմելով 1 մլրդ 124 մլն 800 հազար դոլար, իսկ արտահանման ծավալները կրճատվեցին 8,6 անգամ` կազմելով ընդամենը 232 մլն 500 հազար դոլար:

Արդարության առաջ չմեղանչելու համար նշենք, որ այդ տարիներին շեշտակի աճ արձանագրած ոլորտ էլ է եղել: Այսպես, 1995 թ. անտառ-մթերման ծավալը գերազանցել է 1990 թ. մակարդակը 31, 1996 թ.` 38, 1997 թ.` 26 անգամ: Հայրենի բնության հերն անիծելուց հետո դեռ սրանք համարձակվում են հայրենասիրությունից խոսել, «ավազակապետության» կազմաքանդումից, թալանից բարբաջել: Արամիկ մանուկյան` ա՜յ Լոռվա աշխարհի խոտան, երբ ՀՀՇ-ական ընկերներդ քո փոքր հայրենիքի անտառներն էին անխնա հատում, բա ո՞ւր էիր այդ տարիներին, «հայրենասերիդ» ձայնը չէր լսվում: Կարո՞ղ է շան թուլի փայի վրա նստած ՀՀՇ-ի այն տականքներից էիր, ովքեր Հայաստանից Իրան հաստոցներով բարձված բեռնատարների ուղեկցողներն էին: Դա էլ ձեր պատկերացմամբ ձեռներեցություն էր հա՞: Յոթ տարիների ընթացքում մետաղի ջարդոնի անվան տակ գրեթե դատարկեցիք մեր երբեմնի ծաղկող գործարանների հաստոցային պարկը:

Ավելին, այսօր Հայ Ազգային Կոնգրեսի սակավամարդ հանրահավաքներում Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ու իր թիմակիցներն ամպագոռգոռ հայտարարություններ են անում` տվեք մեզ իշխանություն և մենք մեկ-երկու տարում կեռապատկենք բյուջեն, կենսաթոշակները, նվազագույն աշխատավարձը և ուշագրավն այն է, որ դա խոստանում են անել հիմնականում ստվերային տնտեսությունը հարկային դաշտ բերելով: Ակամայից լսելով նման «խոստումները» ցանկություն է առաջանում կրկին անդրադարձ կատարել իրենց իշխանավարության տարիների արդյունքներին: Եվ տեսեք` ի՞նչ պատկեր է բացվում. 1992 թ. Հայաստանի Հանրապետության պետբյուջեի հարկային մուտքեր – ՀՆԱ հարաբերակցությունը կազմել էր 17,3%, 1993 թ.` 11,6%, 1994 թ.` 10,8%, 1995 թ.`10,7%, 1996 թ.` 10,5%: Բա պայքարեիք ստվերի դեմ, թույլ չտայիք,  կանխեիք, որպեսզի ընդամենը 5 տարվա ընթացքում ՀՆԱ-ի նվազագույնը 7 %-ի ծավալով չհամալրեր երկրի ստվերային տնտեսությունը, ավելին` թալանին զարկ տալու փոխարեն ուժեղացնեիք վարչարարությունը, որպեսզի 1992 թ. արձանագրված բյուջետային եկամուտներ - ՀՆԱ-ի հարաբերակցության 36,1% տեսակարար կշիռը չհասներ 14,9%-ի («Հայաստանի սոցիալական պատկերը, 1996 թ., Մաս 1. Հայաստանի տնտեսական վիճակը և սոցիալական բարեփոխումները 1996 թ. դրությամբ», էջ 2): Ըստ որում, այս խոսուն ցուցանիշներն արձանագրվել են այն պարագայում, երբ 1996 թ. պետական բյուջեն կազմել է 1990 թ. բյուջեի ընդամենը 56%-ը, իսկ ԼՏՊ-ի իշխանավարության ավարտին` 1997 թ.,  ընդամենը 61%-ը: Եվ այս խայտառակ հետընթացի պայմաններում Լևոնն ու իր ՀՀՇ-ական թիմակիցները դեռ համարձակվում են հոխորտալ բյուջետային մուտքերի անբավարար լինելու շուրջ, խելքի աշեցե՜ք:

Այդ տարիներին էլ ավելի մեծ անկում էր արձանագրվել շինարարության ոլորտում: Այսպես, Ազգային վիճակագրության ծառայության «Շինարարությունը Հայաստանի Հանրապետությունում 1990-1999 թթ.» ժողովածուի (էջ 7) համաձայն, եթե 1990 թ. կառուցվել և շահագործման էին հանձնվել 1 մլն 460 հազար քառ. մետր բնակարանային մակերեսով բնակելի շենքեր, այդ թվում` բնակչության միջոցների հաշվին 410 հազար քառ. մետր, ապա 1996 թ. այդ թիվը կազմել է 174 հազ. քառ. մետր, 1997թ.` 262 հազար քառ. մետր կամ 5,6 անգամ պակաս 1990 թ. արձանագրված մակարդակից: Հարկ եմ համարում հատուկ նշել, որ 1990 թ. միայն Երևան քաղաքում, քաղաքապետ աշխատածս տարում, շահագործման հանձնված շենքերի բնակ. մակերեսը 2,3 անգամ ավելի էր, քան 1996 թ. հանձնվածը: Էլ չենք խոսում 1990 թ. շահագործման հանձնված հանրակրթական դպրոցների (աշակերտական տեղերի ավելի քան 5,8 անգամ գերազանցության) մասին. 1990 թ շահագործման էր հանձնվել 10186 աշակերտական տեղերով դպրոցական շենքեր` 1997 թ. 1750 աշակերտական տեղերով դպրոցական շենքերի դիմաց: Եթե 1990 թ. շահագործման էին հանձնվել նախադպրոցական հիմնարկներ 3683 տեղով, ապա 1996-1997 թթ. այդ ցուցանիշը 0 էր: Ահա այսպիսին են ՀՀՇ-ի իշխանավարության տարիների մղձավանջը բնութագրող ցուցանիշները շինարարության ոլորտում:

Այս ամենը չէր կարող բացասաբար չանդրադառնալ սոցիալական ոլորտի վրա: Այսպես, եթե 1992 թ. սոցիալական ոլորտին ուղղված ծախսերի տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ի նկատմամբ կազմել է 13,9%, ապա 1996 թ. այդ ծախսերը կազմել էին ՀՆԱ-ի ընդամենը 4,1%-ը (տե՛ս նույն ժողովածուում, էջ 4): Սա է եղել ՀՀՇ-ական իշխանությունների հոգատարության դրսևորումը, վարվող սոցիալական քաղաքականությունը ժողովրդական լայն զանգվածների նկատմամբ: Այս իրողությունը չէր կարող իր խիստ բացասական ազդեցությունը չունենալ մարդկանց կենսաապրուստի շեշտակի անկման վրա: Ազգային վիճակագրական ծառայության տեղեկագրքի («Հայաստանի սոցիալական պատկերը և աղքատությունը, 1996», էջ 40) համաձայն`  հիմք ընդունելով առկա բնակչության թվաքանակը, 1996 թ. վերջին հանրապետությունում եղել են մոտ 1,7-1,8 մլն աղքատներ, որոնցից 800-900 հազարը շատ աղքատ էին: Ընդհանուր առմամբ, բնակչության բաշխումն ըստ աղքատության խմբերի 1996 թ. հետևյալն էր. աղքատներ` 27,06%, շատ աղքատներ` 28,67%, ոչ աղքատներ` 45,27%: Այսպիսին է եղել ՀՀՇ-ի պահած երկրի պատկերը:

Այս բոլորից հետո, արամիկ մանուկյան, թող ժողովուրդը դատի թե ո՞վ է տականքը, իսկ դու Քանաքեռում 6-7 հոգու առաջ քարոզ անելու փոխարեն ճիշտ կլինի ընդհանրապես լռես, պապանձվես, քանի դեռ չեմ անդրադառնում քո հիմնական հոգևոր հայրիկ Վանո Սիրադեղյանին…

Այդ տարիներին երկրում ստեղծված սոցիալական ծանրագույն վիճակը չէր կարող բացասաբար չանդրադառնալ ազգաբնակչության միգրացիայի շեշտակի աճի վրա: Այսպես, Ազգային վիճակագրական ծառայության «Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական վիճակը 1999 թ. հունվար-դեկտեմբերին» տեղեկագրքի (էջ 125) համաձայն` 1992-1997 թթ., ըստ ՀՀ քաղաքացիական ավիացիայի գլխավոր վարչության տվյալների, միգրացիոն հոսքերը բնութագրվել են հետևյալ կերպ.

հազար մարդ
Տարիներ Մեկնել են Ժամանել են Միգրացիոն աճը (+,-)
1992 865,5 636,9 - 228,6
1993 831,0 689,9 - 141,1
1994 597,8 470,0 - 127,8
1995 507,0 469,5 - 37,5
1996 517,4 496,9 - 20,5
1997 504,9 473,6 - 31,3
ընդամենը 3823,6 3236,8 - 586,8

Ինչպես երևում է աղյուսակից, 1992-1997 թվականների ընթացքում միայն օդային տրանսպորտով հանրապետությունից մեկնողների թվաքանակը գերազանցել է ժամանողների թվաքանակին 586 հազար 800 մարդով, իսկ 1992-1994 ցուրտ ու մութ տարիներին` 497 հազար 500 մարդով: ՀՀՇ-ական ապիկար իշխանությունները հարկադրել էին մեր ժողովրդին փախչել ոչ միայն մթից ու ցրտից, այլև աշխատանք և ապրուստի միջոց չունենալու պատճառով: Այսպես, «Հայաստանի սոցիալական պատկերը և աղքատությունը, 1996» տեղեկագրքի (էջ 47) հետազոտությունները ցույց են տվել, որ 1996 թ. գործազրկության իրական մակարդակը (տնտեսապես ակտիվ բնակչություն 28,36 %-ը) պաշտոնական մակարդակից շատ ավելի բարձր էր: Դրա հետևանքով շեշտակի անկում էր արձանագրվել նոր ընտանիքների կազմավորման գործում. 1991-1996 թթ. ամուսնության գործակիցը նվազել էր գրեթե 2 անգամ (տես նույն տեղեկագրքում, էջ 56): Դրա հետ մեկտեղ արձանագրվել էր բնակչության մահացության գործակցի աճ: Այսպես, եթե 1990 թ. 100 հազար բնակչի հաշվով արձանագրվել էր 620,4 գործակիցը, ապա 1992 թ.` 700,7, 1993 թ.` 736,9 և 1996 թ.` 660,8:

Բացասական զարգացումներ են արձանագրվել նաև ժողովրդագրական հիմնական ցուցանիշների ուղղությամբ: Այսպես, եթե 1990 թ. ծնվածների թիվը կազմել էր 79882 երեխա կամ 1000 մարդու հաշվով 22,5, ապա 1997 թ. այդ ցուցանիշները համապատասխանաբար կազմել են 43929 երեխա կամ 1000 մարդու հաշվով 11,6 (տե՛ս Հայաստանի ժողովրդագրական ժողովածու, 1940-2000 թթ.», Երևան, 2002 թ, էջ 19-20): Եթե 1992 թ. Հայաստանում բնակչության բնական աճը կազմել էր 54400 մարդ կամ 1000 մարդու հաշվով 15,1, ապա 1997 թ. համապատասխանաբար 19944 մարդ կամ 1000 մարդու հաշվով 5,3:

Երկրի համար ծայրահեղ վտանգավոր այս զարգացումները բնութագրող ցուցանիշների հրապարկումը կարելի է շարունակել, սակայն բերված թվերն էլ, կարծում եմ, բավարար են, որպեսզի Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և ՀՀՇ-ականների իշխանավարության տարիները Հայաստանի Հանրապետության համար բնութագրվեն որպես աղետալի: Հիմա երկիրն այս վիճակին հասցնողներին մի հարց տվող լինի` է՞դ որ Հրանտ Բագրատյանը Գեղարքունիքի մարզում մարդկանց խորհուրդ էր տալիս Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի հետ հանդիպման ժամանակ նրա գլխին «կոշիկի թայը նետեն», բա չէ՞ր մտածում, որ նույն հանդիպումների ժամանակ արժեր ու ավելի տեղին կլիներ, եթե նրա ու իր շեֆի գլխին էլ «որձ կովերի» արտադրած բնական օրգանական պարարտանյութ թափեին:

Այս ամենից հետո մնում ես զարմացած, որ նման պայմաններում իրենց հայրենասեր հռչակած քաղաքական որոշ ուժեր չեն էլ փորձում մարդկանց բացատրել, թե ի դեմս ԼՏՊ-ի, ովքեր են ուզում իշխանության գալ: Ավելին, համագործակցում են դրանց հետ` քողարկելով սեփական անսկզբունքայնությունը բարեհունչ, մտացածին տարբեր նպատակների թիկունքում: Իսկ միգուցե նրանք վախենո՞ւմ են լևոնական լրատվամիջոցներից, որ հանկարծ դրանք չբացահայտեն արդեն իսկ իրենց իշխանավարության տարիներին կատարված հանցանքներն ու թալանը: Վախենում են քննադատել ՀՀՇ-ին, սարսափելով, որ կարող է բացահայտվեն Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատի, Հայաստանի Էլեկտրացանցեր ՓԲԸ-ի, «Արմենթելի», Երևանի գինու կոմբինատի, Երևանի կոնյակի գործարանի, «Արմենիա» հյուրանոցի, էլ չենք խոսում քաղաքի կենտրոնում` Մոսկովյան 33ա հասցեում, շուկայական գնից 40 անգամ էժան` հայտնի բանսարկու, խառնակիչ ու յալանչի հմայակ հովհաննիսյանին սեփականշնորհած տարածքի հետ կապված բացահայտ կոռուպցիայի (նաև` քաղաքական կոռուպցիայի) դրսևորման փաստերի մասին: Փոխարենը ԼՏՊ-ին, և, որքան էլ տարօրինակ է, Ռոբերտ Քոչարյանին սպասարկող տարրերն ու լրատվամիջոցները բան ու գործները թողած` անպտուղ փորձեր են կատարում լռեցնել ինձ: Այսօր, իրավամբ, նորանկախ Հայաստանի պատմության հետաքրքրական զարգացումների ականատեսն ենք, երբ Հանրապետության առաջին և երկրորդ նախագահներին սատարողների դերում են քաղաքական այնպիսի ոչնչություններ, ինչպիսիք են արամիկ մանուկյանները և քաղաքական հայտնի յալանչի, Ռ.Քոչարյանի բութ գործիք հանդիսացող երկնագույն տարրերը` հմայակ հովհաննիսյանների կերպարանքով:

Պարոնայք քաղաքական յալանչիներ և ձեզ ոգևորող հոգևոր  պապաներ, ինձնից ձեզ խորհուրդ` պապանձվեք: Չէ՞ որ դուք շատ լավ գիտեք, որ տակներդ կեղտոտ է, իսկ ձեռքներդ` արյունոտ: Մի ստիպեք  ինձ հիմա էլ վերլուծել 1998-2007 թթ. Հայաստանի Հանրապետության պատմության  ստվերոտ կողմերը, ականջալուր եղեք Հանրա­պետության Նախագահ Սերժ Սարգսյանի հորդորին` ձեր արտա­հայտություններով ցավ մի պատճառեք դիմացիններին, եղեք հանդուրժող: Իսկ եթե, իրավամբ, տոգորված եք մեր երկրի անվտանգության զարգացման խնդիրների լուծման գաղափարով, ապա համախմբվեք երկրի Նախագահի շուրջ, որպեսզի ազգովի ի զորու լինենք դիմագրավել Հայաստանի առաջ ծառացած և օրըստօրե սաստկացող մարտահրավերները: Հակառակ պարագայում, ձեր ցանկացած հայհոյախոսության ու վիրավորանքի դիմաց, կհայտնվեք ճիշտ այն կարգավիճակում, որը հատուկ է չափից ավելի զռռացող չորսոտանի, երազող հայտնի կենդանուն, որին ցուցադրաբար հրապարկում են ձաղկում:

ԱՐՏԱՇԵՍ ԳԵՂԱՄՅԱՆ

«Ազգային Միաբանություն կուսակցության» նախագահ,

«Հյուսիսային հեռանկար» հասարակական կազմակերպության ղեկավար